Linda Malfait: "Het stukje interview, dat u hierboven kunt beluisteren, is slechts een fragment van een langere getuigenis van Georges Wyffels in een boek "Wij maakten een oorlog mee. Verhalen van bij ons uit de Tweede Wereldoorlog" van de Erfgoedcel TERF (Meulebeke, Uitgeverij Bibliodroom, 2015). Daarin zijn herinneringen verzameld van ruim 50 mannen en vrouwen uit de wijde omgeving van Roeselare, die als kind of jongere de oorlog meemaakten. Volledigheidshalve voeg ik er nog aan toe dat Georges Wyffels, ook na de dood van zijn vrouw Georgette Huyghebaert in 2013, bleef wonen in zijn huis tot hij 99 jaar oud was. In 2021 verhuisde hij naar het woonzorgcentrum De Hovenier in Rumbeke, waar hij na een kort verblijf van een maand overleed op 5 november 2021."

Het historische kader

"Arbeitseinsatz" voor 'vrijwillige' tewerkstelling in een Belgisch bedrijf bij het begin van de 1ste Wereldoorlog.

Halfweg 1940 waren er in ons land bijna een half miljoen werklozen. Dat kwam door de demobilisatie van het Belgisch leger, de terugkeer van vluchtelingen uit Frankrijk en door de Duitse bombardementen op tal van fabrieken, bedrijven, winkels en kantoorgebouwen. De Duitse bezetter stelde plannen op voor een "Arbeitseinsatz" (= arbeidsinzet), een 'vrijwillige' tewerkstelling van werklozen in de landbouw, mijnbouw en metaalindustrie. Daarna werden werkkrachten ook ingezet bij het bouwen van bruggen en aanleggen van vliegvelden ten behoeve van de Duitse bezetter. Arbeiders uit de provincies Henegouwen en West-Vlaanderen werden tewerkgesteld in Noord-Frankrijk, rond Duinkerke, Calais en Boulogne. Vanaf 1941 kwamen zij ook terecht in Normandië, Bretagne en het binnenland van Frankrijk.

Duits wervingskantoor ("Werbestelle") in Antwerpen (foto: © CegeSoma).

Hier en daar, o. m. in Roeselare, richtten de Duitsers een "Werbestelle" (wervingskantoor, arbeidsbureau) op om arbeiders, op 'vrijwillige' basis, naar Duitsland te sturen om er te werken. Het woord 'vrijwillig' moet wel wat worden gerelativeerd, omdat velen dat deden bij gebrek aan alternatief of onder zachte dwang. De reis naar Duitsland was gratis en er werd gezorgd voor kost en inwoning. De arbeiders ontvingen 1/3e van hun salaris, de familie in België ontving de rest. Treinen naar Duitsland vertrokken vanaf centrale punten zoals Kortrijk, Schaarbeek en Luik. Vanaf verzamelkampen in onder andere Magdeburg, Hannover en Berlijn, ging de reis dan voort naar de plaats waar de tewerkstelling zou plaatsvinden. Er wordt algemeen aangenomen dat, tussen juni 1940 en september 1942, ongeveer 125.000 à 135.000 Belgische arbeiders (waaronder zo'n 10% ongehuwde vrouwen) 'vrijwillig' vertrokken naar Duitsland.

Belgische dwangarbeiders in een Duits bedrijf tijdens WO I.

Maar vanaf maart 1942 keerde het tij. De "Arbeitseinsatz" (= arbeidsinzet), was niet langer een 'vrijwillige', maar een gedwongen tewerkstelling van beschikbare werkkrachten. Die verplichting gold in België voor mannen tussen 18 en 50 jaar en voor ongehuwde vrouwen tussen 21 en 35 jaar. Enkel mijnwerkers, arbeiders uit bedrijven die al voor de oorlogsindustrie werkten, spoorweg- en postpersoneel, leden van de ordestrijdkrachten en studenten kregen een vrijstelling. In oktober van datzelfde jaar werd de verplichte "Arbeitseinsatz" uitgebreid tot in Duitsland. Voortaan werden werknemers, afkomstig uit de bezette gebieden, waaronder ons land, dus verplicht om in Duitsland te gaan werken. Men sprak nu niet meer over vrijwilligers, maar over weggevoerden, dwangarbeiders, Duitslandgangers, verplicht tewerkgestelden of gastarbeiders ("Fremdarbeiter", "Gastarbeitnehmer").

Fritz Sauckel, hoofd van de Arbeitseinsatz in Nazi-Duitsland. In 1946, op
het Neurenberg-Tribunaal werd hij terdood veroordeeld en opgehangen.

Sinds de aanval van Rusland op de Sovjet-Unie halfweg 1941 werden steeds meer Duitse mannen opgeroepen voor het leger. Fritz Sauckel, de grote baas van de "Arbeitseinsatz", kreeg van Hitler de opdracht om snel en kordaat een oplossing te zoeken voor het verlies aan eigen arbeidskrachten. Om dat tekort aan te zuiveren werden eerst politieke gevangenen en Russische krijgsgevangenen gedwongen aan het werk gezet. Toen dat onvoldoende bleek, schakelde Sauckel tijdens de bezettingsjaren massaal arbeidskrachten in die hij vanuit de bezette gebieden, inclusief ons land, liet overbrengen. Tijdens het hele verloop van de oorlog werden naar schatting 7,7 miljoen buitenlandse burgers en krijgsgevangenen - waarvan ongeveer een half miljoen Belgen - in Nazi-Duitsland tewerkgesteld.

Dwangarbeiders aan het werk bij een betonnen vesting van de Duitse Atlantikwall (foto: CEGE).

Bij het begin van de oorlog werkten de buitenlandse werkkrachten in Duitsland nog vooral in de landbouw (ca. 36%), de industriële sector (zo'n 43 %), de mijnbouw (3%), de bouw (6%) en de dienstensector (12%). Vanaf 1942 verschoof het zwaartepunt naar honderden bedrijven die deel uitmaakten van de Duitse oorlogsindustrie. Buitenlandse dwangarbeiders werden, vaak in weinig benijdenswaardige omstandigheden, aan het werk gezet in de wapen- en munitiefabrieken, de metaalsector, de textielnijverheid, de landbouw, de KMO's, lokale ondernemingen en familiebedrijven (bakkerijen of slagerijen). Vele weggevoerden werden ondergebracht in speciale werkkampen. Wie meer geluk had kon aan de slag op een landbouwbedrijf en woonde in bij de familie.

Terugkeer naar huis van dwangarbeiders in een open treinwagon (foto: Beeldbank WOII/NIOD).

Na de Bevrijding in mei 1945 keken veel families verwachtend uit naar de terugkeer van hun vader, broer, zoon of een ander familielid levend terug te zien. Die thuiskomst, meermaals het nieuws van hun overlijden, maakte veel emoties los. Het precieze aantal Belgische weggevoerden dat omkwam door honger, ziekte of oorlogsgeweld wordt geraamd op ongeveer 4.000. Met name de Duitse wapen- en munitiefabrieken kregen veel bombardementen van de geallieerden te verduren, wat veel dwangarbeiders het leven heeft gekost.

Burgerslachtoffers tijdens Wereldoorlog II

Zoals in de Eerste Wereldoorlog waren het op de Tuimelare alweer onschuldige kinderen die het slachtoffer werden van oorlogsgeweld. Ze vormden geen direct doelwit maar leden wat men in het Engels militair jargon noemt "collateral dammage", of ook "friendly fire". Vrij vertaald is dat onbedoelde, zijdelingse nevenschade aan burgers en hun bezittingen, veroorzaakt door wapens (zware bommen) die enkel mogen zijn gericht op vijandelijke manschappen, gebouwen en voorwerpen. Randschade slaat in principe op alle niet-militaire doelen, bijv. fabrieken, ziekenhuizen of burgerwoningen, die door 'afgedwaalde' bommen worden getroffen.

• De gebroeders Renild en André Pitteljon.
  
  Foto's van Renild (links) en André (rechts) Pitteljon, op hun grafzerk op de begraafplaats van Moorslede
  (foto: Linda Malfait)

  Linda Malfait: "Ook onschuldige burgers kunnen, tijdens een bombardement, ongewild, "per ongeluk" lichamelijke letsels oplopen en zelfs het leven erbij verliezen. Dat overkwam de 11-jarige André Pitteljon en zijn 14-jarige broer Renild, die woonden in een boerderij op de Tuimelare, in de Kouterweg (nu nr. 66, waar de huidige B&B 'De Kouterhoeve' staat). In de nacht van 14 op 15 november 1940 vielen bommen op de hoeve. De twee broers moesten worden overgebracht naar het H. Hartziekenhuis in Roeselare, waar ze allebei nog diezelfde nacht aan hun verwondingen bezweken".

  
  Het bidprentje van Renild en André Pitteljon (foto: Linda Malfait)

  L. Malfait: "De omstandigheden van het nachtelijk luchtbombardement op de boerderij van het gezin Pitteljon zijn tot op vandaag nooit helemaal opgehelderd. Er circuleren drie versies van de feiten. Dirk Decuypere somt ze op in zijn boek "Fatale seconden. Momenten uit de luchtoorlog boven Vlaanderen 1940-1945" (Geluwe, 1995)."

  1. Eerste versie. Jacques Dewaele was op 27 mei 1940 al getuige geweest van de crash van een Duitse bomenwerper op een veld van boer Alfons Pitteljon naast de Tuimelareweg. Volgens hem kwam later in datzelf jaar (de datum herinnerde hij zich niet precies) een Duits vliegtuig bommen gooien op de hoeve van A. Pitteljon in de Kouterweg. Er werd gefluisterd dat de Duitsers bewust zelf de bommen hadden gedropt. Waarom? Tijdens de Tweede Wereldoorlog mocht er van de bezetter na zonsondergang geen straaltje licht naar buiten lekken uit ramen en andere openingen van woningen. Was er buiten toch licht te zien dan werd de bewoner van het pand verplicht de ramen te blinderen, niet enkel met gewone gordijnen, maar met houten buitenluiken ofwel met zwart papier op het vensterglas. Daar bleef het niet bij. De straatverlichting werd niet ontstoken. Het was pikkedonker buiten. Lampen van fietsen en motorvoertuigen moest men dimmen of afschermen.
     
     Het interier van het woonhuis van de hoeve Pitteljon werd gerestaureerd in de oorspronkelijke staat van na
     WO I en is nu een B&B De Kouterhoeve (foto: © Inventaris Onroerend Erfgoed).

     Met de verduisteringsplicht wilden de Duitsers voorkomen dat geallieerde vliegtuigen zich in het donker makkelijk zouden kunnen oriënteren, vlotjes navigeren naar hun militaire doelwitten of bepaalde voorwerpen droppen op een afgesproken plaats. In de boerderij van Pitteljon bleef tot ergernis van de bezetter, ook na zonsondergang, al te vaak licht branden. Omdat ze daar een gloeiende hekel aan hadden zouden de Duitsers bewust bommen hebben gegooid op de hoeve om de bevolking in te peperen dat licht vanuit de woning 's nachts niet meer geduld zou worden!

     
     De hoeve van A. Pitteljon (aangeduid met rode stip), ten zuiden van de Gentstraat (Kaart: OpenStreetMap).

  2. Tweede versie. Volgens Jacques Dewaele stond er in die tijd langs de Gentsestraat, op de hoogte achter de hoeve Pittteljon, bovenop de schoorsteen van een tweegezinswoning een Duits ronddraaiend zoeklicht om de vliegtuigen te kunnen observeren. Het lichtbaken zwaaide 's nachts wanneer vliegtuigen moesten landen op het nabijgelegen vliegveld van Wevelgem. In haar boek "Zeven eeuwen Ten Bunderen" (1972) maakte Zr. A. Barbaix er ook melding van, met enkele bijkomende details: "Op een dubbele woning langs de Gentsestraat werd een glazen uitzichttoren gebouwd om de vliegtuigen waar te nemen en hun aanwezigheid door te seinen. Op de halfcirkelvormige tafel daarboven was de richting van de omliggende steden en dorpen aangeduid. Men kon van daaruit 31 torens tellen en ook fabrieksschoorstenen in Noord-Frankrijk." Wat er ook van zij, de Engelsen bombardeerden het betreffende zwaailicht, maar er viel daarbij "per vergissing" een bom op het woonhuis van de hoeve Pitteljon.

  3. Derde versie. Dirk Decuypere: "In de late avond van diezelfde 14 november 1940 vielen 35 Britse Blendheim bommenwerpers Luftwaffe-vliegvelden aan in Noord-Frankrijk en België. Alle toestellen keerden behouden terug, maar een 10-tal had z'n bommen laten vallen op vliegvelden zonder ook maar iets van het effect ervan gezien te hebben. Uit de rapporten van de RAF voor die nacht blijkt dat de bommenwerpers nogal verward en in moeilijke stormachtige weersomstandigheden hun opdracht moesten uitvoeren. De vooropgestelde doelwitten werden soms niet gevonden en dan bombardeerden de Blendheims maar een andere plaats, die soms ver van de eerste lag. Opmerkingen als "effect van bombardement onzichtbaar", "eerste doelwit niet gevonden wegens slechte weer" en de vermelding van beperktere doelwitten als "verlichte landingsbaan" of "lichtbaken" komen meer dan eens terug en suggereren dat de uitgevoerde bombardementen verre van precies waren. We mogen daarnaast niet vergeten dat een bommenwerper in nood zich maar al te graag van zijn explosieve lading ontdoet."

     Dirk Decuypere vraagt zich af:

     "Was de lichtbaken in Moorslede die nacht één van die minder belangrijke of toevallige doelwitten geweest? Zo ja, dan werd dat twee kinderen van Alfons en Celina Pitteljon-Denduyver fataal. Maar, wat doet dat ertoe? Die nacht stierven er in Moorslede (Tuimelare) twee kinderen en dat sluit alle monden..."

• Paula Grymonprez
  
  Ravage in het centrum van Kortrijk na een Brits bombardement in 1917.

  Kortrijk was gedurende de hele Tweede Wereldoorlog een militair doelwit bij uitstek, wegens zijn strategische ligging langs de Leie, zijn spoorwegverbindingen, zijn vormingsstation en het naburige vliegveld van Wevelgem. De stad werd aanvankelijk bestookt door de Duitse Luftwaffe, maar later veelvoudig door de geallieerde luchtmacht. Hierbij kwamen in totaal minstens 615 onschuldie burgers om het leven. Nog eens 384 raakten gewond. De Leiestad maakte zo 4 jaar lang uitgebreid kennis met "collateral dammage", dus onbedoelde nevenschade aan burgers en civiele gebouwen.

  
  Paula Grymonprez (foto: Linda Malfait).

  Paula Grymonprez (1927-1943), de 15-jarige dochter uit de herberg De Tuimelare, verkeerde in shock van angst toen ze, op 4 september 1943, vanuit de verte de dreigende rode lucht, de vlammenzee en de donkere rook zag boven Kortrijk, na een hevig geallieerd bombardement. Paula kon op dat tragisch moment niet weten dat bij die luchtaanval op de stad 57 burgers om het leven kwamen en honderden anderen gekwetst waren.

  
  Het doodsprentje van Paula Grymonprez (foto: Linda Malfait).

  Zelfs van op afstand liep Paula Grymonprez fatale 'nevenschade' op bij het bekijken van het apocalyptisch schouwspel boven de brandende Leiestad. Ze kreeg ontzettende hoofdpijn en rillingen over haar hele lichaam, die niet meer ophielden tot ze, na een kort ziekbed, stierf op 13 oktober 1943. De verslagenheid was groot. Niet enkel bij haar naaste familie. Ook bij de buren, waarvan verscheidene 's nachts bij haar hadden gewaakt. En bij de meisjes van de plaatselijke jeugdbeweging die op de druk bijgewoonde begrafenis een erehaag vormden. Het moet allemaal heel aangrijpend geweest zijn.

  
  Brand van Rotterdam. Henk Chabot, 1940 (© Museumkijker.nl).

  Een soortgelijke traumatische oorlogservaring beleefde ook de expressionistische schilder Henk Chabot op 14 mei 1940, toen hij vanuit zijn huis ooggetuige was van het allesverwoestende Duitse bombardement op Rotterdam, dat minstens 800 mensenlevens eiste. Dat spektakel aan de hemel maakte op H. Chabot een verpletterende indruk. Hij legde die vast op zijn bekende schilderij "Brand van Rotterdam". Vervolgens kwam hij twee jaar lang nauwelijks aan schilderen toe.

  Paula Grymonprez bracht de laatste drie weken van haar korte leven door met hevige hoofdpijn en met oncontroleerbare rillingen over haar hele lichaam. Deze symptomen doen spontaan denken aan de vele soldaten die in WO I de verschrikkingen van de loopgraven of van een bloedige veldslag hadden meegemaakt en die ten prooi vielen aan een zogeheten "shellshock". "De meesten leden aan merkwaardige vormen van verlamming. Van velen werd gezegd dat ze ‘de bibbers’ hadden. Sommigen konden niet overeind staan of normaal lopen. Een paar bleken niet in staat samenhangend te spreken of stotterden vreselijk. Anderen waren letterlijk met stomheid geslagen en konden helemaal niet meer spreken." (Taylor Browning, in zijn schokkende boek "De Slag aan de Somme 1916 en de crisis van shellshock", 2016)

  
  De stationsbuurt van Kortrijk, herschapen in een kraterlandschap na een Brits luchtbombardement.
  Luchtfoto, 1917 (Bron: BelgiumWWII.be).

  Shellshock werd omschreven als een acute psychische (angst)stoornis, een traumatische aandoening die wordt veroorzaakt door het zelf lijfelijk ondergaan van, of door het zien van iets afschrikwekkends zoals een verwoestend bombardement of een andere vorm van ondraaglijk, extreem bedreigend oorlogsgeweld, een natuurramp, een terreuraanslag, enz.

  Een traumatische shock vereist onmiddellijk medische behandeling, want die kan zeer snel verergeren en levensbedreigend zijn. Een persoon in shock heeft immers een extreem lage bloeddruk. Wanneer het lichaam onvoldoende bloedtoevoer krijgt, dus niet genoeg zuurstof en voedingsstoffen, gaan de cellen minder goed functioneren. Organen kunnen hierdoor beschadigd raken en vitale lichaamsfuncties kunnen uitvallen. Er komt te weinig zuurstof bij de spieren, de huid, de spijsvertering en uiteindelijk het hart en de hersenen.

  
  Britse soldaten in een veldhospitaal bij Ieper in 1917. De wezenloze "duizend-meter-blik" van de gewonde
  soldaat links verraadt symptomen van shellshock (foto: Wikimedia Commons).

  Shellshock vertoonde een brede waaier van symptomen van zowel psychische als lichamelijke aard. Berucht waren de oncontroleerbaar trillingen over het hele lichaam, die niet meer ophielden. Of ook het wezenloos voor zich uit staren, met de blik op oneindig, zonder maar op iets of iemand te reageren. Voorts bewegingsloosheid of juist extreme spasmen, angstaanvallen, huilbuien en rusteloosheid. Daarnaast kwamen een of meer verschijnselen voor zoals zware hoofdpijn, verstijving, verlamming, doofheid, blindheid, geheugenverlies, het verlies van geur- en smaakzin, misselijkheid, braken, neerslachtigheid, slapeloosheid, nachtmerries, hartritmestoornissen...

  Om shellshock te behandelen werd lange tijd geëxperimenteerd met hypnose, elektroshocks en opname in een psychiatrische instelling. Sinds 1980 wordt het ziektebeeld shellshock door psychiaters en neurologen officieel PTSS (= posttraumatische stress stoornis) genoemd. Zij passen nu vooral groepstherapie toe en schrijven een aangepaste medicatie voor om de symptomen van PTTS te onderdrukken, o.m. antidepressiva, slaapmiddelen en angstremmers.