Een kudde wolharige mammoeten. (C. Knight. Museum of Natural History, Yale University).

Een vondst uit de late IJstijd

"Ten noorden van Menen, voorbij de Kezelberg, aan de westkant van de steenweg Menen-Roeselare, op het grondgebied van Ledegem, dichtbij St. Pieter, haalden arbeiders in 1873, op het terrein van de steenbakkerij Stragier, verscheidene grote beenderen boven. Enkele botten hadden ze al helemaal of deels gebroken, vermalen en ondergedolven, toen we over deze ontdekking werden ingelicht. Van wat we nog konden redden behoorden onder meer een stuk van een dijbeen en knoken van een kniegewricht. De fossielen waren versteend en in goede staat bewaard gebleven".

"Door de grootte van het been en de ligging ervan veronderstelden we dat we hier te maken hadden met de skeletresten van een oeroude wolharige mammoet (Mammuthus primigenius). We deelden de ontdekking mee aan de bekende paleontholoog M. Van Beneden, professor aan de Katholieke Universiteit in Leuven, die ons vermoeden schriftelijk bevestigde. Die zeldzame fossielen worden nu bewaard in onze Meense verzameling restanten uit het Steentijdperk." (A. Rembry-Barth. L'histoire de Menin, 1880, pp. 55-56).

Linda Malfait: "Anderhalve eeuw later deed ik uitgebreide opsporingen naar deze beenderresten van de uitgestorven mammoet. Mijn zoektocht bracht me tot in het Koninklijk Museum voor Natuurwetenschappen in Brussel, waar een collectie van ongeveer 35.000 prehistorische specimens wordt tentoongesteld, o.m. de indrukwekkende skeletten van een 40-tal dinosauriërs (Iguanodons), die men in 1878 ontdekte in de steenkoolmijn van Bernissart. Maar ik kon er jammer genoeg niets meer terugvinden van die unieke ontdekking vlakbij de Tuimelare. Onze mammoet lijkt nu wel helemaal verdwenen te zijn in de nevelen van de tijd. Maar dat tienduizenden jaren geleden - tijdens de IJstijden, toen de toendra’s zich tot midden-Europa uitstrekten - een kudde mammoeten ooit doorheen onze streek zwierf, en allicht op de Tuimelare rondwandelde, spreekt wel sterk tot de verbeelding!"

J. Goderis toont beenderen van dieren uit de kleigroeve in Oekene (Foto: HLN)

Het bleef niet bij die ene toevallige vondst in 1873 van mammoetresten in onze contreien. Tijdens opgravingen, tussen 2009 en 2012, ontdekte een team van archeologen o.l.v. Jozef Goderis in een kleigroeve in Oekene (Roeselare) eveneens enkele zeer goed bewaarde beenderfragmenten van een wolharige mammoet. Daarnaast werden er fossielen aangetroffen van andere diersoorten (wild paard, steppebizon en holenleeuw), die uitstierven aan het einde van de Laatste IJstijd (ca. 130.000 - 10.000 jaar geleden).

Zo zag de uitgestorven wolharige mammoet er uit (Victoria, Royal Victoria Museum, BC, Canada).

Beschrijving en leefwijze van de prehistorische mammoet

Rotstekening met mammoeten die worden belaagd door jagers en roofdieren
(Prehistorische grot in Saoudi-Arabië).

L. Malfait: "Mammoeten waren niet de enige bewoners van de Noord-Europese toendra's en grasvelden. Er leefden daar tal van andere dieren zoals wolharige neushoorns, wolven, steppebizons, rendieren, reuzenherten, muskusossen, wilde paarden, grottenleeuwen, huyena's, holenberen en, niet te vergeten, sabeltandtijgers, die jacht maakten op mammoeten. Maar deze "reuzen van de IJstijd" lieten zich niet zo makkelijk vangen. In de wereldbefaamde grotten van Lascaux in de Franse Dordogne kan men voorhistorische rotswandschilderingen bewonderen, waaarop de vele dieren uit lang vervlogen tijden zijn afgebeeld. Een echte aanrader! Tijdens ons bezoek aan die grot, ook wel "de Sixtijnse kapel van de Prehistorie" genoemd, deed de gids het licht uit, stak zijn sigarettenaansteker aan en bewoog die heen en weer, met een ongelofelijke sfeerverandering tot gevolg. Indrukwekkend!"

Hoe kwamen de mammoeten aan hun einde?

Het eiland Wrangler, vóór de kust van Siberië, waar de laatste mammoeten aan hun einde kwamen.

De wolharige mammoeten daagden op rond 600.000 v.Chr. In de late IJstijd (van ca. 40.000-10.000 v.Chr.) waren ze bijna overal in Europa nog talrijk aanwezig, ook bij ons. Maar vanaf 14.000 jaar v.Chr. begonnen onze gigantische grazers sterk achteruit te gaan. De meeste stierven uit, en een klein aantal moest zich terugtrekken naar Noord-Siberië. In 1993 ontdekten Russische wetenschapslui vrij goed bewaarde resten van de laatste exemplaren, die zowat 3.700 jaar geleden gestorven zijn op het eiland Wrangel, in de Noordelijke IJszee, vóór de kust van Siberië.

De mammoeten zwierven in de prehistorie honderdduizenden jaren lang over de aarde, ontwikkelden zich al die tijd en pasten zich aan aan alle mogelijke veranderingen. Waardoor verdwenen deze kolossale dieren ooit, in vrij korte tijd, van de aardbodem? Wat werd hen fataal? Deze vragen houden wetenschapslui al lang bezig. Allicht was een combinatie van meerdere factoren tegelijk verantwoordelijk voor de ondergang van de mammoet, zo'n 3.700 jaar geleden. Enkele theorieën die telkens terugkomen in de vele discussies lijsten we hier voor u op:

Een mammoet belaagd door jagers (reconstructietekeing).
1. Het was de prehistorische mens die tijdens de IJstijd in niet geringe mate heeft bijgedragen tot het uitsterven van de mammoet. Onze verre voorouders konden in die tijd moeilijk aan voedsel komen. Daarom jaagden ze o.m. op de mammoet, met speren, of met vuur om het gigantische dier te drijven naar de rand van een klif, naar een valkuil of naar het ijs, waarin het met zijn grote gewicht wegzakte en niet kon zwemmen ...
   Linda Malfait: "Een mammoet leverde een enorme berg vlees op. Maar de prehistorische mensen beschikten dan ook over een reusachtige diepvriezer! Van de mammoetbeenderen maakten ze wapens en gereedschappen. De dikke huid diende om er kledij en tenten van te maken. De wollen vacht werd werd gebruikt als verre voorloper van het hedendaagse wollen dekbed!"

2. Tal van wetenschapslui geloven dat een extreme klimaatswijziging allicht de grote boosdoener was. Door de snelle opwarming van de aarde (jaja, toen ook al. Niets nieuws onder de zon!) aan het einde van de laatste IJstijd, vanaf zo'n 40.000 jaar v.Chr., gingen meer en meer mensen uit Noordelijk Europa verder naar het noorden wonen (waar het vroeger te koud was). Daar kwamen ze terecht in het leefgebied van de mammoet, waar ze de jacht erop nog intensiveerden om in hun levensonderhoud te voorzien. Ze zouden daarbij steeds vernuftiger technieken hanteren, wat uiteindelijk leidde tot het uitsterven van de mammoeten en andere soorten grotere zoogdieren.
   
   Een kudde wolharige mammoeten. (Reconstructie door, Zdenek Burian, 1941).

3. Mede door het opwarmend klimaat veranderde de vegetatie in het leefgebied van de mammoeten. Grassen, die het favoriete voedsel van de mammoet waren, groeiden er nog wel, maar niet meer zo gemakkelijk. De immense graslanden maakten plaats voor bomen en bossen. De mammoeten konden zich moeilijk door die bossen verplaatsen en geraakten moeilijker aan voedsel. Ze moesten wel op zoek gaan naar een nieuw leefgebied met meer gras. Dus zochten ze koudere oorden op in de Noordelijke IJszee. Misschien werden ze verrast door de snelle stijging van de zeespiegel tengevolge van smelting van het poolijs en raakten ze zo afgescheiden van het Europese vasteland. Ze kwamen uiteindelijk terecht op één of meer afgelegen eilanden voor de kust van Noord-Siberië. Dat isolement tekende hun doodvonnis: de allerlaatse wolharige mammoeten kwamen er aan hun einde door honger en ontbering.

4. Volgens nogal wat genetici zijn de mammoeten uitgestorven door inteelt, omdat ze uiteindelijk te beperkt in aantal werden en bovendien geïsoleerd samenleefden op een te kleine oppervlakte. Wanneer er van een bepaalde diersoort nog maar een kleine kolonie rondloopt is er veel inteelt. Dat leidt fataal tot een langzame aftakeling (= allerlei mutaties) van het genetische materiaal , tot algemene gezondheidsproblemen en tenslotte tot het uitsterven van de soort.
   
   De inslag van een enorme planetoïde of komeet op aarde (© National Geographic).

5. Sommige historici stellen dat de abrupte inslag van een reusachtige planetoïde of komeet, op het einde van de IJstijd, rond 10.800 v.Chr. voor alle ellende zorgde. De komeet kwam in een baan om de aarde en stortte neer in het poolijs van Noord-Amerika. Tegelijk werd de rest van onze planeet gebombardeerd door een zwerm van fragmenten, waarvan sommige een diameter hadden van 1,5 km. De Britse historicus Graham Hancock maakte hierover een documentaire reeks "Ancient Apocalypse" op Netflix.

   Door de hevige schok en de enorme hitte van de komeetinslagen smolten miljoenen vierkante kilometers ijskappen. Dat veroorzaakte wereldwijd immense vloedgolven (cfr. de bijbelse zondvloed!). Geavanceerde beschavingen, o.m. die van Atlantis, werden erin verzwolgen. Het was een alles verwoestende catastrofe. Er ontstonden bosbranden die miljoenen tonnen stof omhoog wierpen in de atmosfeer, die het zonlicht blokkeerden. De aarde was, misschien wel jarenlang, in duisternis gehuld. Een grote hoeveelheid van de gesmolten gletjers kwam terecht in de Noord-Atlantische Oceaan waardoor de warme golfstroom vertraagde Dat was het startschot van een nieuwe ijstijd. Die plotse afkoeling droeg bij tot het afsterven van veel soorten grote zoogdieren, o.m. de mammoeten, uit. Ook de wereldbevolking werd flink uitgedund. Deze vrij apocalyptisch gekleurde theorie krijgt meer en meer steun, maar wordt door een aantal oudheidkundigen in twijfel getrokken.

Komt er binnenkort een kloon van de mammoeten?

Mummie van baby-mammoet "Lyuba", in 2007 gevonden in Noord-Siberië (Foto: Russisch laboratorium).

Of we er ooit achterkomen hoe de mammoet verdween, is voorlopig niet uitgeklaard. Enkele wetenschapslui houden zich daar ook niet mee bezig en kijken vooruit. Ze zijn van plan om zeer goed bewaard gebleven resten van een wolharige mammoet, die duizenden jaren geleden stierf, te gebruiken om die als het ware tot leven te wekken. De afgelopen jaren zijn er bevroren resten teruggevonden van een aantal mammoeten, die nog in prima staat waren.

Akira Iritani, professor aan de universiteit van Tokio, gaat er prat op binnen afzienbare tijd, een wolharige mammoet te kunnen klonen. Klonen is een kunstmatige wijze van ongeslachtelijke voortplanting, waarbij een genetisch (vrijwel) identieke nakomeling van een organisme wordt geproduceerd. "De technische hindernissen zijn overwonnen. Het succespercentage in het klonen van vee is nu zo'n 30%. Ons doel is om nu een olifant te creëren die bestand is tegen de koude, maar die eruit ziet en zich gedraagt als een mammoet. Ik denk dat we een redelijke kans hebben om over 4 à 5 jaar een eerste gezonde kalfje van een mammoet tot leven te brengen, te verwekken", aldus prof. Iritani. Hoe gaat men hierbij te werk?

• Men selecteert een cel uit het zachte weefsel van een gestorven mammoet, die door invriezing eeuwenlang bewaard bleef in het poolijs.
• Het vrouwtje van een hedendaagse Afrikaanse olifant doet dienst als draagmoeder. Op het moment van de ovulatie (bij een olifantenvrouwtje is dat één keer om de 5 jaar!) isoleert men de rijpe eicel en verwijdert de kern ervan.
• Door middel van een stroomschokje worden de eicel van de olifant en de donorcel van de mammoet in vitro (IVF) samengevoegd.
• Door deling van de "nieuwe" eicel ontwikkelt zich een embryo, dat in de baarmoeder van de draagmoeder wordt geplaatst.
• Het is dan wachten tot de draagmoeder, na 22 maande zwangerschap, een gezond kalfje ter wereld brengt, dat genetisch identiek aan dat van de mammoet.