Bewaard gebleven Duitse bunker uit WO I, bij de hoeve in de Waterstraat 40, Moorslede. Beschermd monument
sinds 2017 (Foto: Inventaris Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Inleiding

Bunkers in Moorslede

1. Roeselaarsestraat 235 (Vierkaven)	8. Dadizeelsestraat 141
2. Kruisdreef 2	9. Dadizeelsestraat 9 (Strobome land)
3 - 4. Puitstraat	10. Strobomestraat 3
5. Peemhutstraat 1	11. Waterstraat 79
6. Iepersestraat 125 (Drogenbroodhoek)	12. Waterstraat 80
7. Dadizeelsestraat 1 (land)	13. Waterstraat 85

Kaart met de locatie van de 13 nog overeind staande Duitse WO I bunkers in Moorslede en Slypskapelle in 2008
(Bron: Rik Lybeer; Germain Bekaert. Van beton ... tot graniet. Moorslede, HKM, 2008, blz. 10).

In 2008 publiceerde Rik Lybeer, in samenwerking met Germain Bekaert, een boek onder de titel "Van beton … tot graniet - Stenen getuigen van WO I in Moorslede en Slypskapelle" (Uitgave van de Heemkundige Kring Moorslede) met daarin (pp. 9 - 26) een inventaris van alle Duitse betonnen bunkers uit de Eerste Wereldoorlog op het huidige grondgebied Moorslede (uitgezonderd Dadizele). R. Lybeer telde toen 13 nog bewaard gebleven bunkers (zie de hierboven staande kaart met onderschrift). Daarnaast gaf hij een lijst van 23 verdwenen bunkers, waaronder zeker 3, en wellicht 4 of misschien zelfs 5 op de Tuimelare. Ter aanvulling nog dit: in de deelgemeente Dadizele stonden er tijdens WO I ruim 30 bunkers, waarvan er nog 13 zijn bewaard gebleven.

Verdwenen bunkers op de Tuimelarehoek

Bunker 1- Oude Heirweg 61; bunker 2 - Een wei langs de Oude Heirweg; bunker 3 - Tuimelarestraat 11; bunker 4
- Tuimelarestraat 26 (rode stip); bunker 5 - Knaagreepstraat 1 (gele stip).

Linda Malfait: "In onze wijk de Tuimelare stonden er tijdens Wereldoorlog I ook enkele Duitse bunkers in gewapend beton. Over het preciese aantal heerst evenwel enige onduidelijkheid. Ze werden later gesloopt en leven bijgevolg enkel nog voort in de herinnering. Op de lijst met Duitse bunkers die Leon Bonte (burgemeester van 1895 tot 1925) samenstelde na de Eerste Wereldoorlog staan er 3 vermeld op de Tuimelarehoek. Rik Lybeer heeft het in de bijlage van zijn boek "Van beton … tot graniet - Stenen getuigen van WO I in Moorslede en Slypskapelle" (2008, pp. 57-58) over 13 bestaande en 23 verdwenen bunkers. Volgens de beschikbare bronnen stonden 5 verdwenen betonnen constructies opgesteld langs straten die deel uitmaken van de huidige Tuimelarewijk. Zeker 3 ervan van stonden op Tuimelaars grondgebied, maar slechts van één kennen we de preciese locatie. Het loont daarom de moeite om ze alle vijf apart de revue te laten passeren."

1. Oude Heirweg 61. "Er stond een Duitse bunker op de wei bij deze hoeve, tussen de zijtak van de Oude Heirweg en de Schouthoek. Hij was 9,5 meter lang en 7,8 meter breed en werd op 23 december 1931 afgebroken. Over de preciese plaats van het bouwwerk zijn geen gegevens bekend."

2. In een wei langs de Oude Heirweg. "Op de hoek van de Oude Heirweg met de Tuimelarestraat stond tijdens WO I een Duitse bunker. Deze constructie bevond zich ongeveer halfweg en in het midden van een strook weide, aldus twee plaatselijke getuigen, mijn mama Anna Grymonprez en ook Georges Wyffels. De familie van Georges woonde in het dichtsbijzijnde huis, naast de wei. Die mensen herinnerden zich dat, bij het terugtrekken van de Duitse troepen in 1918, een soldaat aan een mitrailleur werd gebonden, die zoveel mogelijk slachtoffers moest maken, vooraleer hij zelf ook het loodje zou leggen. Sympathiek van zijn krijgskameraden!! Hij werd ter plaatse begraven. Bij haar terugkomst uit Frankrijk merkte de familie Wyffels dat er een voet van de Duitse soldaat boven de grond uitstak...

3. Tuimelarestraat 11. "Bij deze hoeve stond ooit een een Duitse bunker. Op grondgebied van de Tuimelare, dat staat vast. Maar verdere gegevens ontbreken."

4. Tuimelarestraat 26. "Nabij deze hoeve bouwden de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog een bunker, op de hoek van de Tuimelarestraat en de Breulstraat. Maar meteen rijst de vraag: aan welke kant? Als de bunker stond op de hoek richting St.-Pieter, dan bevond die zich op Tuimelaars grondgebied. Maar als die stond op de hoek richting Moorslede-centrum, dan komt die niet in aanmerking voor deze lijst. Deze bunker is dus een randgeval, maar wordt door ons - voorlopîg? - met graagte ingelijfd..."

5. Knaagreepstraat 1. "Bij de hoeve op dit adres was er tijdens WO I een Duitse bunker, die op 17 maart 1932 werd gesloopt. Men zou spontaan geneigd zijn om deze boerderij te laten deel uitmaken van de Tuimelarehoek, omdat alle andere huizen in de straat ertoe behoren. Temeer omdat de toegangspoort van deze hoeve zich situeert langs de Knaagreepstraat. Maar in de 19de eeuwse Atlas der Buurtwegen stond de hoeve niet afgebeeld op de Tuimelarehoek, maar wél op de Knaagreephoek. Na de Eerste Wereldoorlog werden de bewoners ervan, op de microfiches in het gemeentehuis van Moorslede, gerangschikt onder de Koekuithoek. Maar niet getreurd! Het hangt er maar vanaf waar de bunker zélf zich situeerde. Dat kan net zo goed op het grondgebied van de Tuimelare als van de Koekuit zijn geweest! Bij wie kan men nu, ruim een eeuw later, nog aankloppen om hierover uitsluitsel te krijgen? Ook deze bunker is een grensgeval, zoals de vorige op deze lijst."

Van opmars naar front (loopgraven)

Duitse stafkaart met de frontlinies, eind 1916. Links de geallieerde (in het rood) en Duitse frontlijn (in het blauw).
Verder oostwaarts de Duitse verdedigingslinies 2. Albrecht- Stellung en 3. Wilhelm-Stellung (Bron: MMP).

Verloop WO I
Eerste Slag van Ieper (19 Oktober - 22 November 1914)
Tweede Slag van Ieper (22 April - 25 Mei 1915)
Slag van Mesen (7 - 14 Juni 1917)
Derde Slag van Ieper (Slag van Passchendaele), (31 Juli - 10 November 1917)
Vierde Slag van Ieper - Slag van de Leie (9 April - 29 April 1918)
Slag van Ieper (28 September - 2 October 1918)

Duitsers tijdens de eerste oorlogsmaanden dachten ze hoopten de oorlog te winnen, vooral offensief, terrein veroveren. Na de eerste slag om Ieper (19 October - 22 November 1914) bleef de stad in geallieerde handen, de aanvallende troepenbewegingen vielen stil en beide partijen groeven zich in in een front rond Ieper. Dat front tekende zich ten oosten van deze stad af in een wijde uitstulping, de zogeheten Ieperboog (Ypres Salient). Aan deze wijde Ieperboog zal de volgende vier jaar blijvend strijd gevoerd worden tussen Britten en Duitsers. Na het vastlopen van het front rond Ieper in 1915 dachten de Duitsers aan het het westelijk front defensief. Het aanvalsgerichte denken plaats gemaakt voor een defensieve houding. Van zodra de bewegingsoorlog vastloopt, graafden beide legers zich in. Aanvankelijk wordt er één ondiepe, slecht uitgebouwde gevechtsloopgraaf uitgegraven, Toen de bewegingsoorlog in het najaar van 1914 stabiliseerde, zou het verdedigingssysteem van beide partijen aan het front sterk evolueren. Toen de stellingenoorlog vastgelopen was, begonnen beide partijen zich tegenover elkaar in te graven in een ononderbroken systeem van loopgraven. Loopgraven ontwikkelden zich van zeer tijdelijke, rudimentaire schuilputten, die door middel van gangen aan elkaar gegraven werden tot sterk uitgebouwde loopgravenstelsels. Deze werden voorzien van prikkeldraadversperringen, mitrailleurs en scherpschutters. maar gaandeweg ontstaat een loopgravensysteem met meerdere lijnen ("Stellungen"), die elk bestaan uit verschillende loopgraaflinies ("Linien"). Tussenin lopen verbindingsloopgraven die zo veel mogelijk bescherming moeten bieden voor de aflossingen, en aanvoer en afvoer van materiaal en manschappen. In die loopgraven aanvankelijk primitieve schuilplaatsen werden verstevigd met voorhanden zijnde afbraakmaterialen, leken op wat men in de volksmond noemt een "abri". Door de beschietingen verdwijnen wel de belangrijkste schuilplaatsen op het terrein. In het najaar van 1914, toen het front wat gestabiliseerd raakte na de Slag aan de IJzer en de Eerste Slag bij leper, werden schuilplaatsen en bunkertjes opgetrokken met afbraakmaterialen van vernielde gebouwen, met boomstammen, dikke lagen aarde, e.a. Deze primitieve bouwsels werden in de loop van de stellingenoorlog verbeterd of vervangen. Tijdens de loopgravenoorlog van de Eerste Wereldoorlog werden de dug-outs aangelegd als geïmproviseerde bunkers binnen een gevechtslinie ( loopgraaf ). Ze dienden als troepenonderkomen en boden slechts minimale bescherming. Ze werden meestal in de grond geslagen en vaak alleen met hout, de eenvoudigste prefab betondelen of golfplaten aan de grond vastgezet. werd later meer en meer beton gebruikt, dat bovendien steeds vaker werd verstevigd met ijzer of staal (gewapend beton). betonbunkers, het doel van de artilleriebeschieting, blijven overeind. Het bouwen van betonnen constructies vergde grote logistieke voorzieningen: de grondstoffen moesten aangevoerd worden, het beton moest ter plaatse aangemaakt worden, de houten bekisting moest ineen getimmerd worden en dergelijke meer, en dit zonder dat de vijand lucht kreeg van deze bouwactiviteiten. Het construeren van betonnen verdedigingswerken is een complexe onderneming, zeker aan het front in volle oorlogstijd: de materialen moeten aangevoerd worden, een gietvorm moet geconstrueerd en eventueel met ijzer of staal versterkt worden, het beton moet gemengd en gegoten worden en vervolgens voldoende tijd kunnen uitdrogen, enz. Dit allemaal dient te gebeuren zonder dat de vijand iets opmerkt. Hoe dichter bij het front, hoe groter de kans dat er van een linieverband geen sprake (meer) is. Dit heeft te maken met het feit dat het dichtbij het front logistiek gezien niet evident was om stevige betonnen constructies op te trekken als onderdeel van een uitgebreid liniesysteem. De alziende vijand en beschietingen verhinderden grote bouwwerkzaamheden. Ten gevolge van de oorlogsgebeurtenissen werden veel constructies in de frontzone bovendien kapotgeschoten. Vele constructies in de nabijheid van de frontlinie zijn minder stevig opgetrokken dan betonnen verdedigingswerken verder van het front, onder meer omwille van deze logistieke problematiek. Voor constructies in de frontzone werd trouwens vaak gebruik gemaakt van prefab elementen, waarmee een constructie veel sneller opgetrokken kon worden. Vandaar dat er soms geopteerd werd voor constructies die opgetrokken werden met geprefabriceerde betonstenen, die ter plekke met ijzeren staven verankerd konden worden. De Duitsers gebruikten vaak dergelijke betonstenen in hun eerste linie. In Wervik hadden ze een pionierspark opgericht, waar deze stenen vervaardigd werden. Dergelijke constructies met betonstenen bleken echter minder bestand tegen zware artilleriebeschietingen.

Onderdeel van een doordacht Duits defensiesysteem

De Duitse verdedigingslinies ten oosten van Ieper. Midden 1917 (Bron: Wikimedia commons).

Het systeem van loopgraven zou in de laatste oorlogsjaren verlaten worden. Onder druk van de groter wordende kracht en intensiteit van de artilleriebeschietingen werd het moeilijker om een loopgravenstelsel in stand te houden. Door de massale inzet van de mitrailleur was de vorming van een aaneengesloten lijn trouwens minder noodzakelijk geworden. In de laatste oorlogsjaren werd het bovendien door een gebrek aan manschappen steeds moeilijker om een volledige lijn te bezetten. Goed gepositioneerde betonnen militaire posten boden een ‘efficiënt’ alternatief. Langzamerhand werd duidelijk dat één stelling te weinig was en dat een verdediging in de diepte diende uitgebouwd te worden aan de hand van meerdere opeenvolgende stellingen aan de Oostkant van het Ieperfront. soort van bufferzones Stellingen met bunkers werden in de diepte uitgebouwd op goed verdedigbare hoogtes, van waaruit kleine gevechtsgroepen elkaar konden dekken met mitrailleurs. Op de Westvlaamse heuvelrug lagen de Flandernstellungen. Daarom beginnen ze op de goed verdedigbare heuvelrug ten oosten van Ieper met de uitbouw van een heus verdedigingsnetwerk in de diepte. Speciale genietroepen worden belast met het uitbouwen van opeenvolgende verdedigingslinies. Na de Tweede Slag bij Ieper (22 april – 24 mei 1915) hadden de Duitsers bijna overal de goed verdedigbare hoogtes van de midden-Westvlaamse heuvelrug ingenomen, wat een groot voordeel was t.a.v. de geallieerden op lager gelegen posities. Vanuit hun hoger gelegen stellingen konden ze namelijk de vijand nauwlettend in het oog houden en desnoods onder vuur nemen. Bovendien konden ze uit het zicht van de vijand stellingen met betonnen verdedigingsconstructies bouwen, wat ze vanaf de zomer van 1915 massaal deden. De Duitsers gingen vervolgens over tot de bouw van versterkte linies met betonnen verdedigingsconstructies, parallel achter het front. startten de Duitsers met de aanleg van een verdedigingssysteem in de diepte, met opeenvolgende stellingen. Ze begonnen aan de uitbouw van een ingenieus verdedigingssysteem, heus verdedigingnetwerk in de diepte, bestaande uit een opeenvolging van verscheidene verdedigingslinies (bestaande uit zes opeenvolgende Stellungen (= linies). In de periode 1915-1917 bouwden de duitsers een defensiesysteem in de diepte uit, bestaande uit 6 opeenolgende linies Het betrof een doordacht systeem van betonnen mitrailleursposten, gevechtsposten, commandoposten en communicatieposten. Talloze rijen prikkeldraad, mitrailleursnesten en bunkers volgden sterk de topografie en verbonden de meest strategische landschapselementen. Dit Duits verdedigingssysteem bestond uit zes stellingen, die over de hoogste punten van de midden-Westvlaamse heuvelrug liepen: Tussen het Ieperfront en Passendale lagen aan het begin van de Derde Slag bij Ieper vier actieve stellingen. de frontlinie, de Albrechtstellung, de Wilhelmstellung, Flandern I, Flandern II Flandern III

De twee linies achter het front

De Duitse verdedigingslinies ten oosten van Ieper. Midden 1917 (Bron: Wikimedia commons).

Foto. januari 1916 WO I Verdun.

In de winter van 1915-16 werd begonnen met de twee verdediginglinies (Stellungen) achter op enige afstand van het front rond Ieper. Beide bestonden uit een stelsel van loopgrachten en schuilplaatsen, die liepen achter het front.

- Albrecht Stellung

(genoemd naar hertog Albrecht von Württemberg, bevelhebber van het Duitse 4de Leger (4. Armee), in België tijdens WO I). 1915 (2de helft) -1916.

- de Wilhelmstellung, (vanaf lente 1916, genoemd naar de toenmalige Duitse keizer Wilhelm II).

De twee Flandern-Stellungen, voorzien van talloze bunkers

Daarachter, op de Westvlaamse heuvelrug lagen de zogeheten Flandernstellungen Flandern I en II . Daarna waren er de Flandern I en II Stellungen, samengesteld uit talrijke bunkers. vooral bestaande uit bunkers De daaropvolgende twee Flandern-Stellungen waren eerder bunkerlinies. De Flandern I-stelling, die in hoofdzaak een bunkerlinie is, krijgt zo vorm. twee bunkerlinies, bunkergordels (uitgebouwd in 1917) op de Westvlaamse heuvelrug Die zouden een belangrijke rol spelen in het verloop van de Derde Slag bij Ieper (Slag van Passenschaele) in 1917. Een Stellung bestond uit een verzameling van mitrailleurposten, prikkeldraad en bunkers. zo opgesteld dat ze binnen elkaars schutsbereik stonden. De bunkers staan zo dat ze elkaar kunnen zien en ondersteunen, en soms met elkaar verbonden zijn (bijv. ondergronds). De meeste waren in clusterverband (dambordpatroon) aangelegd, waardoor de ene constructie de andere met mitrailleurvuur kon dekkken. Ze werden vaak gebouwd in clusters, waardoor een bijna ondoordringbare verdediging ontstond. De bunkers staan zo dat ze elkaar kunnen zien en ondersteunen. Er staan duizenden bunkers, verscholen in ruïnes van boerderijen, of overdekt met aarde (kazematten). De bunkers staan zo dat ze elkaar kunnen zien en ondersteunen, Prikkeldraadversprerringen, soms vele meters breed. Metersbrede prikkeldraadversperringen ervoor geplaaatst. Friese ruiters Deze stelling werd uitgebouwd met prikkeldraadversperringen. Metershoge prikkeldraadversprerringen zijn zo geplaatst dat ze de aanvaller vijand in valstrikken lokken.

• Flandern I-Stellung (gebouwd tussen eind 1916 - mei-juni lente 1917), Ze loopt min of meer in noord-zuidelijke richting. Verschillende ‘Mittelriegels’ en de Flandern II-stelling sluiten er op aan. Lijn tracé ervan: Zarren , Houthulst, Westrozebeke, Broodseinde, voorbij Beselare, Kruiseke en Wervik tot over de Franse grens Naar het noorden (aan uw rechterkant) loopt ze voorbij Westrozebeke en Houthulst tot aan Zarren. Zuidelijk gaat het richting Broodseinde, voorbij Beselare, Kruiseke en Wervik tot over de Franse grens. Wanneer midden 1917 de strijd losbarst, is deze stellingen nog in volle opbouw. In feite waren enkel de delen nabij Passendale, Zonnebeke en Beselare min of meer afgewerkt. Dat komt omdat de Duitsers wisten dat de heuvelrug bij een aanval van groot belang is. Ze willen die dan ook als eerste afwerken. De overige delen bestaan midden 1917 grotendeels uit namaak loopgraven en constructies om de vijand te misleiden.

• Flandern II. De Flandern II Stellung (oktober 1917). De Flandern II Stellung strekte zich uit van 's Graveneik, Stadenberg, Westrozeke, Passendale, Droogenbroodhoek, Keiberg, Beselare tot Kruiseik en verder. Liep door grondgebied Moorslede, aan de westkant. Moorslede kwam in 1917 achter de Flandern II Stellung te liggen, Vanaf 1916 verrezen er tal van bunkers in en rond Moorslede. In het najaar van 1917, tijdens het grootschalig geallieerd offensief toen de Derde Slag bij Ieper in volle hevigheid woedde, waren beide stellingen op grondgebied Moorslede weinig uitgebouwd, aldus de beschikbare loopgravenkaarten.

  Riegels

  Tussen beide "bunkerlinies" Stellungen Flanders I en II liepen enkele Riegels (= dwarsstellingen, verbindingslinies), kleinere tussenstellingen en geïsoleerde verdedigingsposten die versterkte bruggen vormden tussen de stellingen., en van waaruit in de flank kon aangevallen worden bij een eventuele doorbraak, Deze linies waren onderling verbonden met Riegels (= dwarsstellingen, verbindingsstellingen). ‘Riegels’ of kleinere vormden versterkte bruggen tussen de stellingen. Uiteraard waren naast die "bunkerlinies" tussenin heel wat plaatsen als versterkte plaatsen uitgebouwd (tussenstellingen) - waar dit om geografische redenen opportuun was - of omdat er reeds een constructie aanwezig was. Die constructies waren heel dikwijls hoeves, waarin min of meer gecamoufleerd, bunkers werden ingebouwd. Daarom staan het op de Britse stafkaarten militaire kaarten vol "farms". Er is Sinner Farm, gebruikt als codenaam voor een duitsde bunker in de weide van een hoeve in de Waterstraat 80, ten westen van de weg roeselare-Menen. - In Moorslede was er de Moorslede-Riegel; Deze kwam van Dadizelehoek (Ledegem) en liep richting Waterdamhoek. - de Moorslede Riegel die verder liep langs de zuidwestelijke rand van Ledegem,. - In Moorslede was er ook de Staden-Riegel, tussen de Vierkaven - Westrozebeke - Staden liep.

• Artillerie-Schutz-Stellung, werd aangelegd achter, ten oosten van de Flandern II Stellung. (1917) Deze beschermende geschutslijn Die kwam van Stadenberg en liep verder via Westrozebeke en Pottegemsgoed tot net ten oosten van de dorpskern van Moorslede en vervolgens zuidwaarts richting Spriethoek en Strooiboomhoek. Ten noordoosten van Waterdam was er een aftakking (de Moorslede Riegel langs de zuidwestelijke kant van Ledegem) en liep verder langs de zuid-westelijke rand van Dadizele. Deze artilleriestelling was in oktober 1917 nog niet voltooid, en bestond op grondgebied Moorslede vooral uit prikkeldraadversperringen.

Keerpunt: Slag van Passchendaele (31 Juli - 10 November 1917)

De geallieerden zouden tijdens de Derde Slag bij leper (31 juli-10 november 1917) op pijnlijke wijze moeten ervaren hoe efficiënt dit Duitse verdedigingssysteem was. Tijdens het grootschalige geallieerde offensief, dat gekend is als de Derde Slag bij Ieper of Passchendaele (zie verder), zouden de geallieerden ondervinden hoe moeilijk het is deze Duitse stellingen met zijn talrijke betonnen militaire posten te doorbreken. De voorste stellingen zullen uiteindelijk tijdens de Derde Slag bij Ieper veroverd worden, en ook de Flandern I stellung wordt op enkele plaatsen doorbroken. Door opmars van de geallieerden eind september en begin oktober nabij Passendale uiteindelijk een stuk frontlijn dooorbroken. Werd begin oktober 1917 het stuk tussen Westrozebeke en Reutel -Beselare veroverd dr Britten. Maar verder zullen de geallieerden niet geraken.

Flandern III Stellung

Stafkaart met de Duitse verdedigingslinies Flandern II en Flandern III in onze streek, halfweg 1917 (Bron: München,
Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Abt. IV Kriegsarchiv. Pioniere Höhere Stäbe (WK).

(deze was in het najaar van 1917 nog steeds in opbouw). Het tracé van de Flandern III Stellung werd op 15 juni 1917 vastgelegd: deze stelling sloot ter hoogte van Edewalle (bij Kortemark) aan bij de meer noordelijk gelegen Flandern I Stellung en liep verder over Kortemark, ten westen van Hooglede, ten westen van Roeselare via De Ruiter (bij Roeselare) naar Beitem, ten westen van Moorsele, Wevelgem, Moeskroen en ten oosten van Rijsel tot Lesquin. Sluit aan bij de Flandern I Stellung nabij Edewalle (Kortemark) en liep verder over Kortemark, West-Hooglede, west-Roeselare over De Ruiter tot Beitem, vandaar naar west-Moorsele, Wevelgem, Moeskroen, oost-Rijsel naar Lesquin. Op 1 oktober 1917 kreeg de op 15 juni 1917 opgericht Gruppe Gent de opdracht om de bouw voor te bereiden van de Flandern III Stellung tussen de spoorlijn Ieper-Roeselare en de weg Ledegem-Sint-Eloois-Winkel en de aansluitende Riegel tussen de Flandern III Stellung en de Flandern II Stellung tussen Ledegem en Geluwe. Behalve Pioniere en andere militaire eenheden werden ook Belgische arbeiders ingezet bij de uitbouw van deze stelling. De nadruk lag op de bouw van betonnen bunkers, in eerste instantie commandoposten en artillerie-observatieposten. Op 1 oktober 1917 start de constructie ervan tussen der spoorlijn Ieper-Roeselare en de weg Ledegem-St.Eloois winnkel Tegelijk starten de werken op de verbindingslijn tussen de Flanders III stellung enerzijds en de Flandern II stellung tussen Ledegem en Geluwe anderzijds. Liep langs oostkant van Moorslede, een stuk van de Tuimelare Deze lijn liep dus ook over het grondgebied van Moorslede (dwars door de Tuimelare en Beitem) Moorslede lag in 1917 tussen II en III Flandern Stellung Deze Flandern III Stellung passeerde net ten noordoosten van de kruising van de baan Moorslede-Roeselare met spoorlijn 64 om vervolgens ten noorden van Beitem opnieuw zuidwaarts af te draaien. Het is onduidelijk in hoeverre deze stellingen hier uitgebouwd waren ten tijde van de Derde Slag bij Ieper. Op de Duitse stafkaart van 6 oktober 1917 staan ook nieuwe stellingen uitgestippeld: zo werd er voorzien dat de Staden-Riegel, een grendelstelling die de Artillerie-Schutz-Stellung kruiste ter hoogte van Westrozebeke, net ten noordoosten van Vierkavenhoek een aanknoping moest vinden bij de Flandern III Stellung.

Duitse stafkaart van 12 februari 1918. De Flandern I Stellung liep doorheen De Tuimelare en Beitem. Rechts
de beschermende artillerielijn (Bron: WWI Trench Maps. McMaster University. Hamilton, Canada).

Flandern III op 26 november 1917 omgedoopt tot Flandern I Stellung)

Posities van het bataljon 6de Jagers te Voet op 21 September 1918 op de Tuimelare, enkele weken vóór de
Wapenstilstand van 11 november. Stafkaart (uitsnede) van het Belgisch leger (Bron: Germain Bekaert).

Op 28 september 1918 werd het startsein gegeven voor een grootscheeps geallieerd bevrijdingsoffensief. Maar de opmars van zowel infanterie als artillerie werd tot staan gebracht in Westrozebeke, waar de Duitsers sterk weerstand boden. Wel konden o.a. Zonnebeke, Passendale, Langemark, Poelkapelle en Houthulst worden bevrijd. Op 29 september veroverden de Belgen en de Schotten Dadizele en het centrum van Moorslede. Diezelfde dag was de baan Menen – Roeselare in de omgeving van Sint-Pieter bereikt. Maar de beruchte 'Flandern I Stellung' was nog niet veroverd., Nadat tijdens de eerste twee dagen vooruitgang kon worden geboekt (28 en 29 september 1918) was de geallieerde opmars in West-Vlaanderen vertraagd, Vanuit Moorslede werd op 30 september geprobeerd om Beitem binnen te dringen, maar dit lukte niet. Beitem werd wél dagenlang hevig beschoten met granaten vanaf het front bij Moorslede. Er vielen tal van doden en gewonden onder de burgerbevolking. Een poging om Roeselare in te nemen strandde evenzeer, door de onverwacht sterke verdediging van de Duitse verdedigingslijn 'Flandern I Stellung '. Vele bunkers ervan waren goed gecamoufleerd en aan het oog onttrokken van de geallieerde observatievliegtuigen. Pogingen in de daaropvolgende dagen om verder vooruit te geraken, werden steeds in de kiem gesmoord door artillerie- en mitrailleurvuur. Op 4 oktober viel de geallieerde opmars helemaal stil helemaal en werd een adempauze in het offensief ingelast. De eerste fase van het Bevrijdingsoffensief was vastgelopen. De manschappen waren uiterst moe wegens de aanhoudende gevechten, het slechte weer en het gebrek aan ravitaillering. Wegen dienden hersteld te worden, artillerie en munitie naar voor gebracht, manschappen afgelost. De Vlaamse heuvelrug was veroverd, maar de 'Flandern I' en het Duitse Vierde Leger waren niet ingestort. Het oorspronkelijke doel om de lijn Brugge-Torhout-Tielt en Roeselare te bemachtigen, was niet verwezenlijkt. Wegens de hardnekkige Duitse weerstand zou het nog een tweetal weken duren vooraleer héél Moorslede, Roeselare, Rumbeke en ook Beitem werden bevrijd. Toen het offensief op 14 oktober opnieuw van start ging, slaagden Belgische eenheden er in verder door te stoten tot Rumbeke. Die dag zou Roeselare bevrijd worden. Pas op 14 oktober zou de tweede fase van het offensief ingezet worden en konden De Ruiter, Roeselare, Moorslede, Ledegem en Beitem volledig worden bevrijd. Op 14 oktober voerden de Frans-Belgische artillerie en infanterie, ondersteund door tanks en vliegtuigen, een verwoestende aanval uit op de Duitse 'Flandern I Stellung '. Ze konden bijna over de hele lijn een 5-tal kilometers oprukken. Franse troepen van het 152ste infanterieregiment veroverden uiteindelijk Roeselare. In en rond Beitem boden enkele tientallen overblijvende Duitse soldaten hardnekkig weerstand. Ze werden echter uitgeschakeld of gevangen genomen door een compagnie Belgische soldaten van het 3de regiment Jagers te Voet (deel uitmakend van de 2de Infanterie-divisie). Nog diezelfde 14de oktober - na 4 jaar bezetting - werd Beitem helemaal bevrijd door Britse militairen.

De Flandern IV Stellung (vanaf 26 november 1917 herdoopt in Flandern II Stellung) .

Duitse bunker in de Penemolenstraat, ten oosten van Beitem en ten zuiden van de Vossemolen, deel
uitmakend van de 'Artillerie-Schutz-Stellung' (© Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Die avond van de 14de oktober - na de verovering an Roeselare en omgeving door de geaillieerden - trokken de Duitse regimenten zich terug tot op het lijn Izegem – Gullegem – Wevelgem – Halluin. Eind juni 1917 werd ze gepland en liep van Oostende-Torhout-Izegem-west-Kortrijk, Moeskroen, Wattrelos. Van de Flandern IV Stellung werd medio december het stuk aangevat tussen Lichtervelde en Gullegem. Tegelijk de verbindingslijn (Riegel) o.m. tussen Winkel Riegel en de Flandern III Stellung bij Ledegem. De bouw werd niet afgewerkt door het uitbreken van het geallieerd tegenoffensief in maart 1918. In april werd de bouw voortijdig stopgezet. Deze Flandern IV Stellung (vanaf 26 november herdoopt in Flandern II Stellung) werd overigens niet voor 100% gebruikt door de Duitsers. Midden oktober 1918 trokken ze zich terug van de Flandern I Stellung, richting landinwaarts naar de Leie Stellung en Schelde Stellung.

de naam bunker.

Functies van een bunker

Een bunker is een militair verdedigingswerk dat in mindere of meerdere mate van bescherming biedt tegen beschietingen en bombardementen. Twee grote doeleinden Soms wordt volgend onderscheid gemaakt tussen schuilplaatsen (passief) en bunkers (actief):

• bescherming, schuilplaats, onderdak. Boden de militairen bescherming tegen vijandelijk vuur: artilleriebeschietingen, granaten en andere gevaren. Om hun troepen te beschermen tegen vijandelijk vuur, ontwikkelden de Duitsers een uitgebreid netwerk van bunkers. bedoeld om dekking te bieden tegen vijandelijk vuur, die bescherming moeten bieden tegen beschietingen of bombardementen een schuilplaats is een militaire constructie met een passieve rol bij het gevecht. De beveiligde ruimte dient als onderkomen voor manschappen, herbergt een medische ploeg of installatie, een technische ploeg of depot. De voorkant (kant front) is helemaal gesloten. bescherming tegen artilleriebeschietingen, granaten en andere gevaren. dat een zekere mate van bescherming biedt tegen beschietingen en bombardementen. Bunkers zijn beschermingsconstructies die de inzittenden of de omgeving beschermen tegen direct gevaar Denk hierbij aan de directe impact van wapens , de bescherming van mensen tegen gevaarlijke stoffen en het indammen van gevaarlijke stoffen. Hun beschermende werking wordt ingedeeld in verschillende beschermingsklassen . Schuilplaatsen zijn meestal halfondergrondse of ondergrondse constructies waarin manschappen konden schuilen of waar een medische post ondergebracht werd.

• verdediging. Deze betonnen constructies waren van cruciaal belang voor de verdediging van hun posities. verdedigingssyteem. Vuurkracht: Ze dienden als basis voor mitrailleurs en andere wapens, waardoor de Duitsers een overwicht konden behouden in bepaalde sectoren van het front. Onder bunkers verstaat men constructies, die een min of meer actieve rol spelen tijdens het gevecht: Bunkers vormden een belangrijk onderdeel van de Duitse verdedigingslinie. een verdedigingspel zijn verdedigingsconstructies met een meer actieve rol bij het gevecht. Met militaire posten die nu algemeen gekend zijn als bunkers, bedoelt men relatief kleine versterkte militaire verdedigingswerken, . Ze vormen vaak een onderdeel van een groter verdedigingswerk, zoals een steunpunt of een stelling en hangen samen met andere verdedigingselementen zoals loopgraven of draadversperringen. bunkers zijn verdedigingsconstructies met een meer actieve rol bij het gevecht. Het militair doel van bunkers is het consolideren van de eigen posities en het moeilijker maken voor de vijand om aan te vallen. militaire

• Afschrikkingseffect. Bijkomende (indirecte) functies. Psychologische impact: De aanwezigheid van bunkers had een ontmoedigend effect op de vijand. Het was bijna onmogelijk om deze constructies met conventionele middelen te veroveren. Vanaf eind 1916 zorgt de technische vooruitgang op gebied van gewapend beton ervoor dat de monolietbunkers zelfs bestand zijn tegen voltreffers van groot kaliber. De bunkers enkel kwetsbaar worden uitgeschakeld met behulp van vlammenwerpers en handgranaten.

Evolutie van de bunkerbouw

De Duitse bunkerarchitectuur evolueerde gedurende de oorlog. In de eerste oorlogsjaren is duidelijk geïmproviseerd en geëxperimenteerd. In het begin waren het vaak eenvoudige, primitief,ondergrondse schuilplaatsen. Het construeren van betonnen verdedigingswerken is een complexe onderneming, zeker aan het front in volle oorlogstijd: grondstoffen en materialen moeten aangevoerd worden, een gietvorm moet geconstrueerd en eventueel met ijzer of staal versterkt worden, beton moet gemengd en gegoten worden en vervolgens voldoende tijd kunnen uitdrogen - langdurige regen of vorst zijn hierbij nefast. En dit dient allemaal te gebeuren zonder dat de vijand iets opmerkt. Omwille van deze logistieke problematiek zijn veel constructies in de nabijheid van de frontlinie minder stevig opgetrokken dan de betonnen verdedigingswerken verder van het front. Voor constructies dichtbij de frontlinie werd vaak gebruik gemaakt van geprefabriceerde betonnen stenen of balken, al dan niet vervaardigd uit gewapend beton, vaak voorzien van openingen waartussen nog beton gegoten kon worden. Met dergelijke prefabelementen konden constructies veel sneller opgetrokken worden. Nadeel was dat deze betonstenen bijzonder zwaar waren. Constructies opgetrokken met betonstenen waren in principe ook minder sterk dan de exemplaren uit gegoten beton. De Duitsers produceerden (bijvoorbeeld in Wervik) speciale stenen met volle en halve gaten, die eenmaal geschrankt met speciale ijzers verankerd konden worden. Deze constructies waren naar verluidt minder stevig dan de constructies uit gegoten beton, maar het was veel eenvoudiger om in de frontlinie dergelijke constructies uit betonstenen op te bouwen dan om constructies uit gegoten beton te realiseren. Om de bouw te versnellen en om bunkers te kunnen bouwen aan het front, waar de werkzaamheden gemakkelijk verstoord kunnen worden, ontwikkelen de Duitsers betonstenen, waarmee gemetseld kan worden. Deze bouwwijze zorgt wel voor minder stevige bunkers blijft tot diep in 1917 erg populair, hoewel van langs om meer ontmoedigd vanaf het voorjaar van 1917 wordt het bouwen van bunkers met bouwstenen uitdrukkelijk verboden aanvankelijk werd gebruik gemaakt van massieve stenen, die in metersdikke muren werden ingebouwd. Door de komst van explosieve granaten, snelvuurkanonnen en de tijdens de Eerste Wereldoorlog begonnen, die luchtaanvallen waren er in de eerste helft van de 20e eeuw robuustere materialen nodig. toen nog vrij nieuw was, Gewapend beton, dat bleek hiervoor het ideale materiaal. Met gewapend beton konden de wanden van bunkers compacter worden gebouwd zonder hun beschermende werking te verliezen. Bunkers werden meestal gebouwd van gewapend beton en waren diep in de grond verankerd. De hele constructie van een bunker voortaan in één stuk (als monoliet) gebouwd met stortbeton. Vanaf eind 1916 zorgt de technische vooruitgang op gebied van gewapend beton ervoor dat de monolietbunkers zelfs bestand zijn tegen voltreffers van groot kaliber. Om de enorme bouwwoede te kunnen stillen, zijn er gigantische hoeveelheden bouwmaterialen nodig, die van heinde en verre aangevoerd worden. De materialen worden met het spoor of het water (om de spoorwegen te ontlasten) naar depots achter het front vervoerd. Van hieruit wordt alles met smalspoor en wagens tot dicht bij het front getransporteerd. Het laatste stuk van de weg gebeurt met man of paardenkracht. Om dit mogelijk te maken, wordt het bestaande spoorwegnet sterk uitgebouwd en honderden kilometers smalspoor aangelegd. Van 15 juni tot 15 november 1917 alleen al, voert het 242.185 treinwagons aan met manschappen, munitie, bouwmaterialen, voedsel, ..... Een gigantische onderneming! ZELFS Het systeem van loopgraven zou in de laatste oorlogsjaren verlaten worden. Onder druk van de groter wordende kracht en intensiteit van de artilleriebeschietingen werd het moeilijker om een loopgravenstelsel in stand te houden. Door de massale inzet van de mitrailleur was de vorming van een aaneengesloten lijn trouwens minder noodzakelijk geworden. In de laatste oorlogsjaren werd het bovendien door een gebrek aan manschappen steeds moeilijker om een volledige lijn te bezetten. In de eerste oorlogsjaren is duidelijk geïmproviseerd en geëxperimenteerd. Bij de bouw van de eerste betonnen bunkers werd sterk geïmproviseerd, wat leidde tot een groot gamma aan ontwerpen, het één effectiever dan het ander. Zo is het opvallend hoe divers de ontwerpen van de bunkers zijn wat een duidelijke evolutie in de bouw weergeeft. De ontwerpen van deze bunkers waren namelijk zeer divers en konden sterk variëren, afhankelijk van hun functie, locatie en de beschikbare materialen. Het aantal bunkertypes is niet te tellen. Aanvankelijk bouwt iedere eenheid zijn eigen bunkers naargelang de omstandigheden en volgens eigen inzichten. Er is aanvankelijk een heel divers gamma aan bunkerontwerpen te zijn die deel uitaakten van de uiteenlopende linies.

Standaardisering EINHEITSUNTERSTAND

Deze mitrailleurpost naast de Oostendestraat in Leke bij Diksmuide is een mooi voorbeeld van een
Einheitsunterstand, het standaardmodel voor Duitse bunkers vanaf 1917 (© Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Van een algemene doorgedreven standaardisatie is er geen sprake, hoewel er een zoektocht gaande was naar efficiente bunkertypes. Stilaan kwam er een standaardisatie van de bunkertypes. Geleidelijk aan doken gestandaardiseerde ontwerpen op voor de diverse functies die bunkers moesten bezitten (14). Geleidelijk aan kwam er een evolutie en standaardisatie van de bunkertypes. Geleidelijk aan werden standaardontwerpen ontwikkeld. Vanaf midden 1916 werden algemene richtlijnen met betrekking tot de stellingenbouw en meer specifiek voor de bouw van betonnen constructies uitgevaardigd. Deze richtlijnen werden in de loop van de oorlog nog verder genuanceerd of volledig herzien, op basis van ervaringen te velde. Foto. Bunkerk Leke (bij Diksmuide) Einheitsunterstände opgetrokken, Dat type kwam in zwang in het najaar van 1917 In het gebied van het 4. Armee werden massaal 'Einheitsunterstände' opgetrokken Het is pas in november 1917 dat voor het eert zo'n bunker ("Einheitsunterstand") werd uitgetekend, waarmee alle andere bestaande types in principe werden afgeschaft. Vanaf het najaar van 1917 werd in het gebied van het 4. Armee werden massaal standaardmodel opgetrokken/opgericht kwam een gestandaardiseerd ontwerp algemeen in zwang, Einheitsunterstand, soms ook wel aangeduid als Eisenbeton Unterstand, Gruppenunterstand, Mannschafts- und Maschinen-Gewehr-Unterstand für 2 Gruppen. De zogenaamde Einheitsunterstände zijn gestandaardiseerde bunkers die vanaf het najaar van 1917 massaal zijn opgericht/opgetrokken (in de meer achterwaarts gelegen stellingen, ) in het Duitse hinterland. Einheitsunterstände werden vanaf eind 1917 massaal opgetrokken in de meer achterwaarts gelegen stellingen. Dit type had het voordeel van Het grote voordeel van dergelijk standaardontwerp was - de vereenvoudiging van het bouwproces en - de verregaande standaardisering van de benodigdheden (bekisting en de betonijzers). - Ook het feit dat de bouw probleemloos kon verdergezet/overgenomen worden door andere eenheden, was een groot voordeel. soms ook wel aangeduid met Mannschafts- und Maschinen-Gewehr-Unterstände für 2 Gruppen of Gruppenunterstände: Dergelijke Einheitsunterstand kon als commandopost gebruikt worden, of als communicatiepost of als verblijfplaats voor twee groepen infanterie of voor één groep infanterie en twee mitrailleurs met bediening, enzovoort. bunkers werden volgens standaardplannen uitgewerkte modellen, of met telkens terugkerende kenmerken opgetrokken, maar de uitwerking van de standaardplannen was niet zo rigoureus , kon variëren, afwijkingen mogelijk. Er werden ook modellen uitgetekend voor artillerieposten en observatieposten, maar net zoals bij de Einheitsunterstände werden deze standaardontwerpen niet steeds volledig gevolgd. De binnenindeling van een Duits Einheitsunterstand kon variëren afhankelijk van - de grootte, (Grotere eenheden hadden natuurlijk meer ruimte nodig). - de functie - de specifieke behoeften van de eenheid die er gestationeerd was. - de beschikbare materialen: - de ligging (Onderkomens die dicht bij de frontlinie lagen, hadden vaak een andere indeling dan die verder achter de linies.) STRUCTUUR/GRONDPLAN Standaardontwerpplan EINHEITSUNTERSTAND Hoewel er variaties mogelijk waren, zag een typische Einheitsunterstand er ongeveer als volgt uit: Het grondplan van dit type bunker uit gewapend beton bevat volgende onderdelen bunker uit gewapend beton - dat bestond uit een rechthoekig grondplan, - twee L-vormige (gebroken) toegangen aan de achterzijde, Het grondplan bestond uit twee L-vormige (gebroken) toegangen aan de achterzijde, Gebroken toegangen dienden te voorkomen dat de binnenruimtes rechtstreeks getroffen konden worden door granaatscherven. Elke buitentoegang kon via een smalle, verticale schietgleuf vanuit de respectievelijke verblijfsruimte geobserveerd en desnoods onder vuur genomen worden. - de uiteinden van de 2 toegangen vormden één gang. In de gang waren er normaal gezien één grote nis of meerdere nissen voorzien. - die ene gang gaf uit op twee rechthoekige binnenruimten (kamers) binnenin. De bunker heeft binenin meestal twee rechthoekige kamers (binnenruimtes). Een Einheitsunterstand bestond uit een dubbele betonnen schuilplaats, eventueel met aanpalende observatiepost. De twee rechthoekige verblijfruimtes waren normaliter onderling met elkaar verbonden via een lage doorgang. Ze bevatten eventueel enkele nissen, onder meer voor een kachel, met bovenaan in de nis een buis voor rookafvoer die uitmondde aan de achterzijde van de bunker. De bunker is vorzien van verluchting en verlichting. Doorheen het plafond zaten doorgaans kleine verticale openingen, die fungeerden als verluchtingsgaten en periscoopopeningen. De binnenmuren waren voorzien van uitsparingen voor houten planken waarin haken of nagels staken waaraan bedrading, kledij, of ander materiaal opgehangen kon worden. In de binnenmuren werden vaak ook nissen voorzien, voor kachels of als opslagplaats. Een betonnen grondplaat bleek wenselijk als bescherming tegen diep indringende granaten, tegen het kantelen van de bunker, maar ook tegen een hoge waterstand.De vloerdikte bedraagt zo'n 50cm. De plafonds (ongeveer 1,8 meter hoog) van de twee rechthoekige ruimtes worden gevomd door Ter ondersteuning van de bedaking of bekistiong van de muren gebruikte de duitsers vaak gegolfd plaatijzer met een smalle diepe golving De plafonds van de twee rechthoekige ruimtes (versterkt met) bestonden ofwel uit 1) een bekisting van golfplaten. zogenaamde Wellblechbogen (gegolfde plaatijzers). Gewelfde plafonds uit gewapend beton op Wellblechbogen hadden meer voordelen omdat ze een grotere weerstandskracht zouden genereren en gemakkelijker te hanteren waren. In de richtlijnen krijgen Wellblechbogen van het type Heinrich de voorkeur voor de plafonds: dit betreft gebogen gegolfd plaatijzer, doorgaans op lagere zijmuurtjes geplaatst. Deze hadden als voordeel dat ze vrij snel te plaatsen waren, dat ze de bunkerbewoners bij een beschieting beschermden tegen betonschilfers, maar ook gewoon dat ze bescherming boden tegen waterinsijpeling. 2) ofwel uit dicht bij elkaar geplaatste stalen balken of spoorrails, waartussen soms houten beplanking werd geplaatst. Anderzijds waren ruimtes, waarvan het plafond verstevigd was met stalen balken, overal even hoog en dus comfortabeler in vergelijking met ruimtes onder Wellblechbogen. Binnenruimtes met vlakke plafonds, verstevigd met stalen profielen, hadden dan weer het voordeel dat er in de bunker overal meer ruimte was. - In de algemene richtlijnen wordt benadrukt dat er best zo weinig mogelijk openingen in de frontmuren konden zitten, want dergelijke openingen betekenden een verzwakking van de betonnen constructie. Vandaar dat er voor wat mitrailleursposten betreft, liever geopteerd werd voor richels aan de achterzijde van de constructie, waarbij een mitrailleur vanaf het dak van de constructie kon gehanteerd worden. Het opvallendste element aan deze bunker is dan ook de uitstekende muur aan de achterzijde met trap, die fungeerde als richel van waarop mitrailleurs bediend konden worden. Het dak fungeerde hierbij als borstwering. Aan de achterzijde van de bunker bevond zich een uitstekende betonnen muur met betonnen trap (treden) die fungeerde als richel (= smalle uitstekende rand aan een verticale wand) waarop manschappen konden staan om een mitrailleur vanaf het dak te bedienen. Het dak fungeerde hierbij als borstwering. - Bovenstaand model werd vaak ook uitgebreid met een observatiepost door middel van een mangat in het dak. Bovenstaand model werd vaak ook uitgebreid met een observatiepost door middel van een mangat. Bij sommige Einheitsunterstände was er nog een bijkomend observatiegedeelte aan de bunker gebouwd, met een mangat doorheen het dak, dat via klimijzers of een ladder bereikt kon worden. Dit observatiegedeelte kon vanaf de gang of via een afzonderlijke, lage toegang bereikt worden. Een aparte toegang tot het observatiegedeelte zou veiliger zijn voor de manschappen in de bunker.

Algemene kenmerken. Bouw/ ontwerp. Beschrijving buitenkant/binnenkant Model

BUITENKANT Niet zo onmiddellijk een streling voor het menselijk oog. Log geheel door de buitenproportionele dikke muren. Grillige, wat plompe uitwendige vormgeving. Kunnen puur esthetisch bekeken, niet de vergelijking doorstaan met een gotische kathedraal. Maar dat was ook niet de bedoeling. Was zeer functioneel ontworpen als beschermings- en verdedigingsfort, vesting, en de vormgegeving was hieraan volledig ondergeschikt. - Kenmerkend waren de dikke buitenmuren: De muren waren vaak meerdere meters dik. De dikke betonnen muren konden enorme hoeveelheden explosieven weerstaan. Vanaf eind 1916 zorgt de technische vooruitgang op gebied van gewapend beton ervoor dat de monolietbunkers zelfs bestand zijn tegen voltreffers van groot kaliber. Dikke muren: De muren waren vaak meerdere meters dik om bescherming te bieden tegen artilleriebeschietingen. Deze constructies dienden bestand te zijn tegen een beschieting met veldartillerie en enkele 15 cm voltreffers. Deze constructies dienden bestand te zijn tegen een beschieting met veldartillerie en voltreffers allerhande. De bunkers hadden doorgaans aan vijandzijde een wanddikte van 1m. Aan de andere zijden van de bunker volstond 50cm. Het dak diende tussen de 60 en 80cm dik te zijn. De vloer ene halve meter dik ongeveer. Vooral voor commandoposten werden vaak muren van meer dan één meter dikte aangewend. Commandoposten werden doorgaans ook meer gesofisticeerd afgewerkt: was de veiligheid en het comfort van officieren belangrijker? Hoeken en randen aan de blootgestelde zijden werden afgerond, om treffers te doen afschampen. Al naargelang de dikte van het dak en de wanden kon een constructie - splittersicher (bestand tegen rondvliegende granaatsplinters), - schußsicher (bestand tegen inslagen van klein kaliber, tot 15 centimeter) - dan wel bombensicher (bestand tegen voltreffers van groot kaliber) zijn. De muren aan vijandszijde dienden hierbij sterker, en dus dikker te zijn dan bijvoorbeeld de achtermuren. Deze dikte was afhankelijk van de grootte van de constructies en verhoogde naarmate de artillerie sterker werd. Het dak neemt aan de achterzijde vaak de vorm aan van een flauw zadeldak, wellicht ten behoeve van afwatering. - deur- en vensteropeningen aan de veilige kant, d.w.z. aan de kant weg van het front. Zeker Duitse constructies konden voorzien zijn van stalen deuren en pantserplaten, die vensteropeningen beschermden. Een logische inrichting van een bunker of schuilplaats vereist dat de deur- en raamopeningen aan de veilige kant zitten, dus niet aan de kant van het front. Ondanks het feit dat ze voornamelijk als mitrailleurspost zouden aangewend worden, hadden de meeste constructies geen schietopeningen aan frontzijde. Bij een aanval werd de mitrailleur op het dak van de constructie geplaatst. (mitrailleurs werden vaak ook gewoon op het dak geplaatst), Soms wordt een plaats voor de mitrailleur op het dak voorzien. Toegankelijk via een uitstekende schuine muur met treden achteraan. - Schuttersputten: Sommige bunkers hadden kleine schuttersputten, waardoor de bemanning vijandelijk vuur kon teruggeven zonder zichzelf bloot te stellen .Schuttersputten (optioneel): Als je bunker schuttersputten had, teken je kleine uitsteeksels aan de voorkant van de bunker, met openingen naar buiten gericht. VOORZIJDE Kleine openingen: Er waren slechts enkele kleine openingen voor schutters en observatie. rechthoekige smalle observatiespleet vooraan vuurgaten (schietgaten) voor mitrailleursnest Vaak hebben deze constructies één of meerdere schiet- of kijkgaten richting front. voorzien van schietgaten voor zware wapens zoals mitrailleurs of luchtafweergeschut. ACHTERZIJDE - Een schiet - of kijkopening (observatiegleuven) daarentegen moet wel aan de frontzijde ingewerkt zijn. Vaak hebben deze constructies één of meerdere schiet- of kijkgaten richting front. de aanwezigheid van een borstwering of schietgaten voor mitrailleursposten Vanaf eind 1916 zorgt de technische vooruitgang op gebied van gewapend beton ervoor dat de monolietbunkers zelfs bestand zijn tegen voltreffers van groot kaliber. De bunkers enkel kwetsbaar worden uitgeschakeld met behulp van vlammenwerpers en handgranaten. - granaatgaten, - een mangat, - Schietopeningen, granaatgaten, vensteropeningen, enz. zijn vaak met hout bekleed. - evenals ventilatiegaten, BINNENKANT - In vele constructies is binnenin nog een houten bekleding (of restanten ervan) terug te vinden, die oorspronkelijk fungeerde als gietvorm voor het beton. Het interieur van andere constructies is dan weer witgekalkt. - Verder kan men in een bunker/schuilplaats een zinkput of een gootsysteem aantreffen, - restanten die wijzen op elektriciteit (verlichting) - of telefoonlijnen, - sporen van verwarming (bv. bakstenen schouwtjes in Belgische constructies), - opbergruimtes en - andere uitsparingen - comfort: Hoewel de omstandigheden in de Einheitsunterstände vaak hard waren, was het belangrijk om de soldaten een zekere mate van comfort te bieden om hun moreel hoog te houden. Woonruimtes: Voor soldaten om te rusten en te eten. Zowel in de voorste linies als in de meer achterwaarts gelegen stellingen moesten de bunkers voldoende gerieflijk zijn, aldus de centrale richtlijnen, aangezien dit het welbevinden en dus ook de gevechtscapaciteit van de troepen verhoogde. Te kleine betonnen constructies vergden bij hun realisatie naar verhouding te veel mankracht en grondstoffen. Anderzijds waren grote bunkers met grote overspanningen ook te vermijden, omdat er bij een toevalstreffer te veel manschappen konden getroffen worden. - Functioneel: De indeling moest praktisch zijn en voldoen aan de dagelijkse behoeften van de soldaten. - Veiligheid: De indeling moest ook rekening houden met de veiligheid van de soldaten, bijvoorbeeld door het aanbrengen van nooduitgangen.

Ligging

Allereerst is de ligging van de constructie van groot belang: terwijl een mitrailleurspost of observatiepost hoger gelegen, op een heuvelrug bijv. is omwille van een groter 'bereik', overzicht van de situatie. Camouflage: Sowieso waren de meeste constructies aan het oog van de vijand onttrokken door allerhande camouflagetechnieken. Het succes van de betonnen bunkers was sterk afhankelijk van de mate waarop ze verborgen bleven voor de vijand. Eens hun positie gekend, konden ze namelijk genadeloos onder vijandelijk artillerievuur genomen worden. Er staan talloze bunkers, zo verdoken mogelijk verscholen, in ruïnes ingepland in bestaande huizen of boerderijen, Een andere mogelijkheid of overdekt met een laag aarde en beplanting, bedekt met/onder camouflagenetten gecamoufleerd als een huis of bijgebouw,opgesmukt tot vermeende huizen (aan de hand van) door een valse dakconstructie en/of misleidende geschilderde vensters en deuren. aan de hand van beschilderingen en/of een vals dak. om ze aan het oog onttrokken van de geallieerde observatievliegtuigen. diep verscholen liggen, half of sommige helemaal volledig ondergronds binnen een netwerk van ondergrondse gangen Bunkers konden bijvoorbeeld ook volgens een onregelmatig patroon gepositioneerd worden, waardoor de tegenstanders ze moeilijker konden lokaliseren.

Materialen

In langere periodes van vorst en zeker in de voorste linies bleek het soms niet mogelijk om beton te gieten: hier konden geprefabriceerde betonstenen (Eisenbetonsteinen) of betonnen balken (Eisenbetonbalken) gebruikt worden. Deze geprefabriceerde stenen bestonden in verschillende formaten. Ze konden nooit het weerstandsvermogen van gewapend beton evenaren. Vanaf de herfst van 1917 zou het gebruik van betonstenen voor de bunkerbouw dichtbij het front verboden zijn, omdat deze bunkers te zwak zouden zijn. Vanaf 1915 raakte de betonbouw van langsom meer in zwang, vooral bij de Duitsers, die het procédé integreerden in hun defensiesysteem. Doorgaans zijn bunkers opgetrokken met beton. Beton is een mengsel van een bindmiddel (bijvoorbeeld cement), een vulmiddel (bijvoorbeeld zand), water en een aggregaat (grint, steenslag of keien). Beton: Het belangrijkste bouwmateriaal was gewapend beton. Dit materiaal was sterk en kon grote hoeveelheden explosieven weerstaan. Deze militaire posten kunnen zware artilleriebeschietingen weerstaan en beschutting bieden aan de Duitsers. Verdedigingswerken vervaardigd met Eisenbeton (gewapend beton) bleken veel beter bestand tegen inslagen dan het louter Stampfbeton dat vooral tijdens de eerste oorlogsjaren werd gebruikt. Met stampbeton wordt ongewapend beton bedoeld, met een laag cementgehalte – doorgaans is dit een vrij droge betonspecie die verdicht door het aan te stampen. Voor binnenmuren, behalve bij de ingangen, kon Stampfbeton wel volstaan. De overgrote meerderheid van de betonnen bunkers en schuilplaatsen die bewaard gebleven zijn, werden evenwel opgetrokken met beton dat ter plekke gegoten werd. Het beton werd gegoten in een houten bekisting, tegen golfplaten of zakjes aarde of rijshout (takkenwerk). Het beton is al dan niet gewapend met zware profielen of ronde ijzers. Een deel van de betonnen constructies, zowel bij de Duitsers als bij de geallieerden, is gegoten in een houten bekisting. De Duitse constructies bijvoorbeeld die tegen de zomer van 1917 operationeel waren, werden veelal gegoten binnen een houten kader tussen aanvankelijk zware profielen en naderhand lichtere verankeringen in rond ijzer. De bekisting in het bouwwerk werd veelal ter plaatse gelaten en gebruikt als binnenbekleding. Vooral evolutie naar gewapend beton. Door de samenwerking van ingewerkt ijzer of staal kan de bouwstof niet alleen aan drukspanningen weerstand bieden, maar ook aan trekspanningen. Bij de oorlogsconstructies werden op plaatsen met mogelijke trekspanningen ijzeren stangen, I-balken of rails gelegd. Later werd een staalvlechtwerk ingebetonneerd. IJzer of staal (ijzeren stangen, I-balken, spoorwegrails, staalvlechtwerk) werden na verloop van tijd aangewend om het beton te wapenen. Meer en meer werd ijzer en beton gebruikt, vooral vanwege de steeds zwaarder wordende artilleriebeschietingen. Voor de constructie werd ondermeer gebruik gemaakt van staal uit opgevorderde Belgische werkplaatsen. Aanvankelijk werden ijzeren liggers of spoorrails als wapening gebruikt, maar in latere richtlijnen wordt benadrukt dat deze best niet ingebetonneerd konden worden als wapening van wanden of dak. Het beton kon beter gewapend zijn met een vlechtwerk van ronde ijzers. Belangrijk hierbij was dat de wapeningsijzers van de wanden goed verbonden waren met de wapening van het dak en de vloerplaat. IJzeren profielen konden wel fungeren als drager voor een zwaar plafond. Tussen de stalen balken in werden vaak houten planken aangebracht als bescherming tegen betonschilfers.

Bouwpersoneel

Door de Duitsers ingezette Belgische arbeiders (van alle leeftijden!) voor werkzaamheden aan het Ieperfront
(Foto: Jan Vancoillie).

De bouwers van deze bunkers zijn heel divers en afhankelijk van de nabijheid van het front. Bunkers dichtbij de frontlijn werden vaak opgetrokken door de eenheden die er de stellingen bezetten. Dit gebeurde meestal onder leiding van Pioniere, die de hulp kregen van infanteristen, Pionier-Kompagnien of Armierungstruppen (19). In en dicht bij de frontlijn worden de constructies vooral door genietroepen en gevechtseenheden gebouwd. Iets verder van het front zijn speciale bouweenheden (Armierungstruppen) actief. Hieroor werden gebruik (voor aanleg van de opeenvolgende bunkerlinies Flandern I en Flandern II: - speciale genietroepen (Armierungskompanie) werden belast met het uitbouwen van opeenvolgende verdedigingslinies. Armierungstruppen waren Duitse ongewapende troepen die de grensversterkingen klaar moesten maken, door de voorziene werken uit te voeren zoals de aanleg van bijkomende verdedigingsstellingen, het vrijmaken van schootsvelden, enzovoort. Uit Vancoillie 2009, 17. - en gevechtsingeniers (Pionier-kompaniee) - deel van de infanterie - Zivilarbeiter (burgers-vrijwilligers-arbeiders) Vanaf december 1917 zetten de Duitsers burgers in om allerlei werken uit te voeren achter het front, zoals het aanleggen van de 6 verdedigingslinies Behalve Pioniere en andere militaire eenheden werden ook Belgische arbeiders ingezet bij de uitbouw van deze stellingen. en burgerarbeiders als werkkrachten. Deze burgers komen aanvankelijk uit het Operationsgebiet, een zone in bezet Vlaanderen dicht achter het front, maar later ook uit het Etappengebiet en zelfs het General-Gouvernement. Deze burgers worden door de Duitsers als vrijwillige arbeiders aangeworven. Volgens het geldende oorlogsrecht mogen dwangarbeiders niet in de oorlogsindustrie en bouw van verdedigingswerken ingezet worden, dus proberen de Duitsers met een grote premie bij het tekenen van een contract en een uitstekend dagloon, Belgen te overhalen om voor hen te werken. Vele duizenden Belgen gaan in op deze voorwaarden, al dan niet onder lichte dwang. De werkijver van deze Belgische arbeiders is wel eerder beperkt en kleine sabotage-acties zijn omvangrijk. Dit konden zowel Duitse arbeiders zijn, als Belgische burgers. Zeker in de verder gelegen stellingen werden Belgische burgers al dan niet verplicht ingezet bij de bouw van bunkerstellingen. - Zij gebruiken krijgsgevangenen (aanvankelijk Russen, later vooral Italianen Vaak werden ook krijgsgevangenen ingezet,

Duitse bunker. Roeselaarsestraat (Vierkaven), bij de spoorlijn Roeselare-Ieper. Bescherm monument
sinds 2017 (© Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Foto. In de omgeving van Vierkaven werden tijdens de oorlog tien bunkers opgetrokken, aldus een lijst uit 1922 waarin de af te breken bunkers staan opgesomd. Dit wijst nogmaals op een sterk uitgebouwde verdediging ter hoogte van Vierkaven. Enkel onderhavige bunker is bewaard gebleven.

Duitse soldaten bij een ingegraven bunker in loopgraaf te Sint-Kruis (© Heemkunde Brugs Ommeland).

2de helft 1918 - 6de Jagers te Voet (drie Bn) 5 D.A. (D.A.= legerdivisie) , 11 D.I. (D.I. = infanteristendivisie), infanterieregiment 11e R.I. (6de Jagers te Voet is aanvullings- en opleidingsbataljon - Bataljon de renfort et d’instruction)

Landschap met zicht op de boerderij Delzeyne, Knaagreepstraat 2. Duitse legerpostkaart WO I
(Bron: L. Wyffels).

Duitse mitrailleurpost, Puitstraat 1A, Koekuitwijk, Moorslede (© Inventaris Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Duitse bunker in Ledegem die deel uitmaakte van de Flandern III Stellung, eind 1917 (Foto: Kristof Blieck).

Duitse bunker op Tyne Cot Cemetery (Passendale), die deel uitmaakte van de Flandern I-Stellung, 1917
(Foto: Kristof Blieck).

Duitse bunker gebouwd met betonblokken in de frontlijn, in de oorlogssite Bayernwald bovenop de strategisch
gelegen heuvelrug ten noorden van Wijtschate (Foto: Jan Vancoillie).

Duitse bunker in een weide ten noorden van de hoeve in de Moorseelsesteenweg 207. Was onderdeel van de
Artillerie-Schutz-Stellung achter de Flandern I Stellung (© Onroerend Erfgoed Vlaanderen).

Duitse frontkaart van 22 oktober 1917, tijdens de Slag van Passchendaele (Bron: Wikimedia).

De verdedigingslinies op een Duitse stafkaart, buitgemaakt door het Britse leger en aangepast op 20 september
1917, tijdens de Slag van Passchendaele (Bron: Wikimedia Commons).